Als ik wandel in mijn woonomgeving gaat de camera altijd mee. Stel je voor dat ik spannends zie en dat niet kan vastleggen. Dus ik fotografeer van alles en regelmatig sta ik dan te denken: "Hoe heet dat plantje ook al weer?" Ik ben wat dat betreft niet zo'n held in het veld. Maar ik troost dan mezelf dat ik het thuis zal opzoeken en meestal is dat inderdaad geen probleem. Maar soms dus wel, want dan heb ik de meest karakteristieke delen van de plant niet gefotografeerd. Normaal kan ik een van de volgende dagen weer terug gaan om nog eens te kijken. Maar als er om een of andere reden meer tijd verloopt, een vakantie bijvoorbeeld, dan heb ik echt een probleem.

Met deze foto begon het: zeer waarschijnlijk een schermbloem en ik denk heggendoornzaad.

Heggendoornzaad
Bovenstaand probleem heb ik al veel vaker gehad, je went aan dat soort zaken. Maar bij heggendoornzaad lag het toch heel anders. Na een vakantie kwam ik de bovenstaande foto weer tegen en ik had nog steeds geen idee wat was. Behalve dan dat het zeer waarschijnlijk een schermbloem was, maar daarvan hebben we er nogal wat in Nederland. Na een stief kwartiertje puzzelen kwam ik uit op 'Heggendoornzaad' Torilis japonica. Nog nooit van gehoord! Dat zal dan wel een erg zeldzaam plantje zijn: nee hoor. Het is niet echt algemeen in mijn omgeving maar het wordt er regelmatig gevonden en in andere streken van Nederland is het zelfs wel algemeen! En ik had er nog nooit van gehoord! Navraag bij een paar van mijn inventariserende vrienden gaf een verrassend resultaat: "Staat die gewoon in de Heukels?" En zij zijn in het veld veel beter dan ik! Maar ze hadden er ook nog nooit van gehoord!

Schermbloemen
Zeer waarschijnlijk is de plant op mijn foto een schermbloem, maar honderd procent zeker is dat bijna nooit als je moet determineren op maar één foto. En als het een inheemse schermbloem is, dan is het zeer waarschijnlijk heggendoornzaad, maar ook daarover heb ik geen zekerheid. Als iemand zeker weet hoe deze plant heet, hoor ik het graag. Ik ga er dus voorlopig vanuit dat het heggendoornzaad is, een van onze inheemse schermbloemen.

Wereldwijd zijn er zo'n 3500 schermbloemen in 440 geslachten. In Nederland hebben we er zo'n 40-50 geslachten en ruim 60 soorten. Bijna al onze soorten hebben de typische bouw waar ze hun naam aan ontlenen: een hele boel bloemen die in één plat of wat gebogen vlak staan en waarvan aan de onderkant de steeltjes in één of meer stappen allemaal bij elkaar komen. Aan de bovenkant zitten dus heel veel, relatief kleine bloemen naast elkaar. En als die bloemen open zijn, lopen er meestal wel een aantal insecten naar nectar te zoeken. De schermbloemen zijn niet kieskeurig welke insecten de bloemen mogen bestuiven, dus er komen veel soorten insecten langs. De mannelijke en vrouwelijk bloeiwijzen zijn in één scherm meestal niet tegelijk rijp om zo de kruisbestuiving te bevorderen, maar zelfbestuiving is toch niet ongebruikelijk.
Bijna al onze schermbloemen hebben dus zo'n bloemenscherm. Maar er zijn een paar hele verassende uitzonderingen met een hele andere bouw en bloeiwijze: heelkruid, kruisdistel en blauwe zeedistel! Tot een paar jaar geleden werden de grote en de kleine waternavel ook tot de schermbloemen gerekend, maar die zitten nu in de klimop familie. Ik weet niet hoe de deskundigen precies bepalen welke soorten gemeenschappelijke voorouders hebben, want dat doen ze in feite. Ik neem aan dat ze gelijk hebben, maar ik moet eerlijk zeggen dat ik de overeenkomsten tussen waternavel en berenklauw niet zie, net zo min als tussen waternavel en klimop trouwens.

Enkele schermbloemen
Heelkruid, kruisdistel en zeker blauwe zeedistel zijn prachtige planten, maar ik beperk me nu even tot de 'gewone' of 'echte' schermbloemen. Ook een gemengd gezelschap, maar ze hebben bijna allemaal zo ongeveer hetzelfde bloeischerm met witte of een beetje roze bloemen. De randbloemen hebben vaak vergrootte blaadjes zodat er een keurige randafwerking ontstaat. De groene bladeren zijn vaak gedeeld van heel grof tot heel fijn. Een paar opvallende soorten:

Berenklauw groeit uit tot een forse en indrukwekkende plant als de ruimte het toelaat.

- De grootste inheemse schermbloem is de gewone berenklauw (Heracleum sphondolylium): tot 1,5 meter hoog. De ingevoerde reuzenberenklauw (Heracleum mantegazzianum) wordt nog hoger: tot wel 4 meter! Reuzenberenklauw is ingevoerd als sierplant, maar dreigt te gaan woekeren en wordt dus tegenwoordig bestreden. Beide soorten hebben de onprettige eigenschap dat het sap, vooral in combinatie met zonlicht, 'brandwonden' op de huid kan veroorzaken en de ogen kan aantasten. Maar schapen vinden berenklauw lekker!
- Dolle kervel (Chaerophyllum temulum) is inheems wordt ook ruim een meter hoog. Buiten de kustprovincies is plant vrij algemeen. Koeien worden 'dronken' als ze teveel dolle kervel eten, vandaar de naam 'dolle'. De plant geldt als licht giftig, dit in tegenstelling met de volgende.
- Gevlekte scheerling (Conium maculatum) is vrij zeldzaam en geldt als een archeofyt d.w.z. dat de plant al vóór 1500 hier is ingevoerd. Waarvoor de plant is ingevoerd weet ik niet, maar de plant is behoorlijk giftig. Volgens de overlevering is de Griekse filosoof Socrates overleden door het drinken van de gifbeker met gevlekte scheerling nadat hij ter dood veroordeeld was.
- Gewone engelwortel (Angelica sylvestris) kan ook twee meter hoog worden, maar heeft verder niets engs. Dat verwacht je ook niet met zo'n naam. Die verwijst naar de geneeskrachtige eigenschappen die de wortel zou hebben. Dodoens (1554) noemt de plant, maar de te bestrijden ziekten zijn minder duidelijk. Er bestaat ook een ingevoerde en verwilderde Grote engelwortel (Angelica archangelica). Deze heeft groenige bloemen in tegenstelling met de gewone die witte of rozige bloemen heeft.

Watertorkruid heeft speciale 'onderwater' bladeren: zeer fijn verdeeld.

- Watertorkruid (Oenanthe aquatica) wordt ongeveer één meter hoog. Bloei etc. is vergelijkbaar met de meeste schermbloemen. De plant is licht giftig, maar heeft gevaarlijker familieleden. Het meest opvallende aan watertorkruid is dat het een voorkeur heeft voor natte standplaatsen met sterk wisselende waterstanden. De plant heeft zelfs een 'speciale' bladvorm voor als het blad onder water staat: zeer fijn verdeeld in bijna draadvormige slippen. Ik vind het een beetje op aspergeblad lijken.

De gele bloemen van de pastinaak. In Frankrijk niet te verwarren met wilde venkel.

- Pastinaak (Pastinaca sativa) is inheems en de wortel wordt gegeten, maar mogelijk is teelt ingevoerd door de Romeinen. Die ontdekten, waarschijnlijk tot hun verbazing, dat pastinaak hier grotere wortels kreeg dan thuis! Pastinaak heeft eeuwenlang in ons menu de rol gehad die de aardappel rond 1700 overnam: het basisvoedsel in de warme maaltijd. Pastinaak bloeit met gele bloemen, net als venkel (Foeniculum vulgare). Venkel is niet inheems, maar komt verspreid voor. De verwilderde vorm heeft niet de eetbare 'bol' van teeltvorm.
- Heggendoornzaad (Torilis japonica) tenslotte. De plant is minder dan een meter hoog en staat meestal op niet te zware of sterk bemeste gronden. Heggendoornzaad is meestal tweejarig: het eerste jaar groeien, het tweede bloeien. In ons land hebben we ook nog akkerdoornzaad (Torilis arvensis), een cultuurvolger uit het Middellandse Zee gebied, en knopig doornzaad (Torilis nodosa) dat weer inheems is. Doornzaad soorten danken hun naam aan de klitvruchten: zaaddoosjes met haakjes om mee te reizen met passeerde dieren en mensen.

Berenklauw met onrijpe zaden in fraaie groepen.

Negeren wij sommige planten?

Terwijl ik bezig was met dit artikel over de schermbloemen, werd mij langzamerhand duidelijk dat wij onopzettelijk bepaalde planten soms gewoon negeren. Simpel omdat ze niet echt opvallen in hun normale omgeving. Als er dan ook nog weinig over te vertellen valt omdat ze in een familie zitten met veel opvallender exemplaren: groter, giftig of juist eetbaar, wordt het helemaal moeilijk om in de publiciteit te komen. Er is dan eigenlijk nog maar één redmiddel: heel zeldzaam zijn want dan zijn er altijd plantenliefhebbers die je willen vinden.
Ik denk dus dat het probleem van heggendoornzaad is dat het zo opvallend onopvallend is. Daar kan ik natuurlijk ook niets aan doen, maar in eerste instantie stoorde het me wel: ik vond eigenlijk dat dit niet kon! Gelukkig ben ik er nu vrij zeker van dat het plantje er geen last van heeft. Bij mij wordt het ook al minder.

Jan van Dingenen - 2019

Naschrift
Dit artikel is deel een serie waarbij de lezers van De Natuurgids een wilde, inheemse plant mochten kiezen en ik zou dan proberen daar een artikel over te schrijven. Onderstaand de artikelen in deze serie die nu op deze site staan.

- 107. Grondster: plant zonder vaste verblijfplaats

- 108. Wolfskers: mooi, beetje eng en zeer giftig

- 109. Bijenorchis en bijen

- 110. Goudveil, bescheiden maar kieskeurig

- 111. Moesdistel, een vriendelijke distel

- 112. Wolfsklauw heeft vreemde gewoonten

- 113. Liefdegras, amourettes en bevertjes

- 115. Bleke schubwortel doet alles anders

- 116. Ereprijs, een moeilijke familie

- 117. Steenbreek als camouflage voor schildersverdriet